Uwarunkowania prawne dotyczące możliwości wykorzystania wyników badania wariografem w procesie i śledztwie

Możliwość wykorzystania wariografu podczas przesłuchania to temat posiadający wiele niuansów. Generalnie wykorzystanie wariografu podczas samego przesłuchania jest w Polsce niedozwolone, jak również podczas czynności pozostających w bezpośredniej relacji z przesłuchaniem. Jedynymi biegłymi, którzy mogą być obecni podczas czynności procesowej jaką jest przesłuchanie, to: lekarz lub psycholog, czyli osoby, które mogą wyrokować o następujących kwestiach: stanie psychicznym świadka, stanie jego rozwoju umysłowego, zdolności postrzegania lub odtwarzania przez niego spostrzeżeń.

Ekspert w zakresie egzaminu wariografem nie należy do tej grupy, tym samym sam poligraf nie może być:

1. Substytutem przesłuchania.
2. Uzupełnieniem przesłuchania.
3. Lepszą, doskonalszą formą przesłuchania.

Z drugiej strony badania wariografem i wszystko co się na nie składa, czyli: wywiad przeprowadzony przed samym badaniem, rozmowa po badaniu, opinia biegłego co do wyników egzaminu – mogą być przedstawiane podczas procesu jako materiał dowodowy. Kluczową kwestią jest to, aby badanie nie odbywało się w tym samym czasie, co przesłuchanie, i nie służyło do sprawdzania „na miejscu” prawdomówności przesłuchiwanego, oraz nie oddziaływało na przesłuchiwanego jako „groźba” – na zasadzie „uważaj co mówisz, bo zaraz możemy to sprawdzić” – tym samym wpływając na to, co chciałby powiedzieć.

Podczas badania wariografem istotne jest to, że – abstrahując od samych odpowiedzi na pytania krytyczne i inne, które to [odpowiedzi] nie mogą być przytoczone w procesie – badany może: się swobodnie wypowiedzieć co do sprawy, uzupełnić to, co wcześniej powiedział, wyjaśnić pewne kwestie, podzielić się swoimi refleksjami – i te uwagi mogą stanowić cenny materiał w toku śledztwa a potem procesu.

W piątym dziale Kodeksu postępowania karnego istnieją następujące wytyczne dotyczące możliwości przeprowadzenia badania wariografem w trakcie prowadzenia sprawy:

– we wstępnej fazie postępowania przygotowawczego, kiedy nie ma jeszcze wytypowanej osoby, która mogłaby być oskarżonym, dozwolone jest egzaminowanie wariografem świadków, podejrzanych, i inne osoby, których status w związku z dana sprawą jest dotychczas nieokreślony,

– osoby poddawane badaniu wariografem muszą wyrazić na to zgodę.

Tak więc według Kodeksu postępowania karnego a także według wyroku Sądu Apelacyjnego w Białymstoku dopuszczalne jest badanie wariografem na osobie oskarżonego, ale jedynie w fazie dochodzenia, kiedy nie był on jeszcze obwiniony:

„Przeprowadzenie takich badań jest możliwe tylko na etapie postępowania przygotowawczego, za zgodą (wyraźnie wyrażoną) badanego i tylko dla celów wskazanych w art. 192 a § 1 kpk, a więc dla ograniczenia kręgu osób podejrzanych lub dla ustalenia wartości dowodowej ujawnionych śladów.

Jednak według Sadu Najwyższego możliwe jest przeprowadzenie badania wariografem już na etapie, kiedy toczy się sprawa przeciwko konkretnej osobie – po przedstawieniu zarzutów: w ramach zleconej ekspertyzy i za zgodą oskarżonego. Oczywiście co do przeprowadzenia takiego egzaminu stosują się zastrzeżenie opisane wyżej, związane z oddzieleniem badania wariografem i przesłuchania oraz traktowania wyniku egzaminu poligrafem – czyli opinii biegłego – jedynie jako części materiału dowodowego.

Jak stwierdza Sąd Najwyższy: wariograf służy ujawnieniu i zabezpieczeniu emocjonalnych śladów określonych zdarzeń w psychice badanego, a więc ustaleniu istnienia u niego wiedzy (bądź stwierdzenia jej nieistnienia) o realiach danego zdarzenia⁶. Dowód z badań wariograficznych jest dowodem pośrednim, czyli: poszlakowym, uzupełniającym.

Ustalenia z badania wariografem służą rozumowaniu dedukcyjnemu – wyciąganiu wniosków, zawężaniu kręgu podejrzanych, identyfikowaniu osób, które pozostawiły ślady, eliminowaniu innych osób, które nie mogły pozostawić śladów. Dowód pośredni nie może weryfikować dowodu bezpośredniego, czyli takiego, który odnosi się bezpośrednio do faktu głównego związanego ze sprawą.

W aspekcie związku badania wariografem z przebiegiem procesu karnego istnieją następujące zalecenia Sądu Najwyższego⁷:

1. Biegły obecny przy badaniu wariografem nie może jednocześnie przeprowadzać przesłuchania.
2. Badania wariografem powinny być przeprowadzana na jak najwcześniejszym etapie śledztwa.
3. Badanie wariografem i przesłuchanie powinny być jak najbardziej oddalone czasowo.
4. Badanie wariografem jest takim samym dowodem jak każdy inny.

Skuteczność identyfikacji poszczególnych narzędzi wspomagających śledztwo

Zaufanie do wariografu, jako pożytecznego narzędzia w toku prowadzonego śledztwa, ma swoje korzenie w naukowych badaniach – jedno z nich przeprowadzono już w 1978 roku przez Horvatha i Widackiego: polegało ono na porównaniu skuteczności: wariografu, analizy odcisków palców, analizy pisma i naocznej identyfikacji świadków.

Grupa 80 studentów została podzielona na 20 grup po cztery osoby. Następnie jeden ze studentów w każdej grupie popełniał udawane przestępstwo, a wspomniane wyżej środki dochodzeniowe były stosowane przez ekspertów z każdej dziedziny (w przypadku naocznych świadków, powiedziano im, że będą świadkami zbrodni przed eksperymentem).

Wyniki kształtowały się następująco:

– wariograf: poprawna identyfikacja w 18 grupach, niepoprawna w 1 grupie, niespójna w 1 grupie,

– pismo ręczne: poprawna identyfikacja w 17 grupach, niepoprawna w 1 grupie, niespójna w 2 grupach,

– naoczne rozpoznawanie świadka: poprawna identyfikacja w 7 grupach, niepoprawna w 4 grupach, niespójna w 9 grupach,

– odciski palców: poprawna identyfikacja w 4 grupach, niepoprawna w 0 grupach, niespójna w 16 grupach.

Testy przeprowadzane wariografem są obecnie wykorzystywane w ponad 50 krajach w zakresie śledztw kryminalnych, wywiadu/kontrwywiadu i spraw cywilnych. W samych Stanach Zjednoczonych wszystkie federalne organy ścigania albo zatrudniają własnych egzaminatorów poligraficznych, albo korzystają z usług egzaminatorów zatrudnionych w innych agencjach. Egzaminatorzy i programy kontroli jakości istnieją w FBI, tajnych służbach (Secret Service), US Army CID, US Marine Corps CID, Air Force OSI, Navy NCIS, US Customs, US Marshals, Defence Criminal Investigation Service, Internal Revenue Service, US Capitol Police, Food & Drug Administration, Departamencie Energii, Centralnej Agencji Wywiadowczej, policji⁹.

Wskazówki dotyczące przygotowania się do badania wariografem

Interesujące są wskazówki, dzięki wykorzystaniu którym można próbować zdać test wariografem – czyli w praktyce: wpłynąć na opinie biegłego, co do interpretacji wyników badania; otóż badany, chcąc mieć szansę na korzystną dla siebie analizę wyników reakcji fizjologicznych powinien¹⁰:

1. Wyglądać jak najlepiej. Upewnić się, że jest ogolony i ma konserwatywną fryzurę. Ubrać się profesjonalnie, wypolerować swoje buty. Jeśli jest kobietą, ubrać się zachowawczo.
2. Być przyjaznym. Uśmiechnąć się, ale nie przesadzać z tym. Utrzymywać dobry kontakt wzrokowy ze swoim egzaminatorem. Odpowiadać na pytania bezpośrednio z zaufaniem i bez wahania.
3. Przyjść na badanie punktualnie.
4. Być spokojnym. Czas oczekiwania na badanie poświęcić na czytanie przyniesionej ze sobą lektury.
5. Odpowiadać krótko. Unikać odpowiedzi takich jak: „Niezupełnie”, „W zasadzie tak”.
6. Być grzeczny i uprzejmy.

Jak widać są to wskazówki odnoszące się do stworzenia korzystnego pierwszego wrażenia, natomiast nie mają nic wspólnego z możliwością oddziaływania na parametry własnych reakcji fizjologicznych.

Jednak same reakcje fizjologiczne nie zawsze bywają najwartościowszym wymiernikiem kłamstwa. W istocie test wariografem nie kończy się w momencie odłączenia badanego od urządzenia; czasami badany, wiedząc, że test się już skończył i tym samym czując się bardziej komfortowo, może powiedzieć coś, co w późniejszym toku śledztwa będzie miało dużą wartość i może zostać wykorzystane w sądzie¹¹.

Zalety badania wariografem

W tym momencie warto zdać sobie sprawę, iż sama możliwość zastosowania wariografu, nawet jeśli podejrzany odmówi wzięcia udziału w badaniu, daje możliwość wysnucia ważnych wniosków; przykładowo policja w Essex w Anglii informuje byłych gwałcicieli, iż jeśli nie poddadzą się profilaktycznemu badaniu wariografem, to złamią nakaz zapobiegania szkodom seksualnym, zostaną aresztowani i przesłuchani. Badanie wariografem służy jej do oceny ryzyka zajścia ponownego czynu ze strony byłego skazanego¹².

Generalnie badanie wariografem ma następujące zalety w kontekście prowadzonego śledztwa¹³:

1. Eliminuje uczciwe osoby z listy podejrzanych.
2. Potwierdza lub odrzuca alibi podejrzanego.
3. Może potwierdzić, wzmocnić podejrzenie w przypadku braku dowodów.
4. Może wskazać kierunek dochodzenia.
5. Pomaga zdobywać informacje.
6. Pomaga zaoszczędzić czas i pieniądze, gdyż opinia biegłego w zakresie badania wariografem zawsze jest szanowana, doceniania, i zwiększa prawdopodobieństwo.