Wykrywanie kłamstwa w komunikacji interpersonalnej

Czym jest komunikacja interpersonalna?

Komunikacja interpersonalna to porozumiewanie się ludzi – werbalne i niewerbalne – między sobą. Wymaga obecności co najmniej dwóch rozmówców (interlokutorów), i to odróżnia ją od komunikacji intrapersonalnej (czyli rozmowy z samym sobą) i komunikacji masowej (czyli przemawiania do mas ludzi).

Elementami komunikacji interpersonalnej są:

• nadawca i odbiorca (względnie odbiorcy), którzy mogą się zamieniać rolami,
• kontakt pomiędzy nadawcą a odbiorcą – kanał wymiany informacji – bezpośredni lub pośredni (rozmowa telefoniczna, e-mail),
• kod: język, symbole, gesty,
• komunikaty: wypowiedzi, myśli ubrane w słowa, gesty czy symbole,
• kontekst komunikatów: ustalone okoliczności kontaktu, miejsce, czas,
• znajomość kodu,
• znajomość kontekstu

Funkcjami komunikacji interpersonalnej są:

• funkcja poznawcza: komunikowanie co się stało, gdzie, kiedy, itd.,
• funkcja impresywna – koncentrowanie komunikatu na emocjach odbiorcy,
• funkcja ekspresywna – koncentrowanie komunikatu na emocjach nadawcy,
• funkcja fatyczna – podtrzymywanie kontaktu,
• funkcja poetycka: związana z koncentrowaniem się na szczególnej formie komunikatu,
• funkcja metajęzykowa: związana z kodem komunikatu.

Komunikacja niewerbalna

Niebagatelne znaczenie ma komunikowanie się w sposób niewerbalny; jak wykazują badania: co najmniej 55% odbioru komunikatu zależne jest od wyglądu nadawcy i jego mowy ciała.

Dlaczego komunikacja niewerbalna jest aż tak ważna?

Dzieje się tak, gdyż jest lustrzanym odbicie naszego nastawienia, przeżywanych stanów emocjonalnych oraz statusu materialnego. Składa się z następujących elementów:

• gestów: półkolistych, zamaszystych i wszystkich innych ruchów rąk i dłoni, które mogą pojawiają się podczas rozmowy. Gesty można podzielić na: emblematy, regulatory, ilustratory, adaptatory, wskaźniki emocji,
• ekspresji mimicznych: trwających do 0,5 sekundy mikro-ekspresji twarzy, które w znacznie bardziej wiarygodny sposób oddają emocje nadawcy bądź odbiorcy, niż wyraz twarzy towarzyszący tej osobie przez resztę kontaktu,
• postawy ciała,
• zapachu: 8 molekuł substancji zapachowej jest w stanie wywołać pobudzenie niezbędne do pojawienia się odczucia zapachu,
• stref dystansu: istnieją cztery przestrzenie komunikacyjne: intymna (do 45 cm), osobista (45-120 cm), społeczna (120-360 cm), publiczna (powyżej 360 cm)4,
• dotyku: dobrego, przypadkowego i mało eleganckiego,
• kontaktu wzrokowego: w spojrzeniu innej osoby można wyczytać wiele uczuć, które nie są komunikowane werbalnie, lub nawet ukrywane: niechęć, zauroczenie…,
• wyglądu: który jest bardzo ważnym „narzędziem” służącym wykorzystywaniu wrażenia do wywierania wpływu na innych.

Kłamstwo jako komunikat w interakcji interpersonalnej

W procesie komunikacji interpersonalnej kłamstwo można interpretować nie tylko jako coś „złego” czy jako element, który należy wykryć, ale także jako: wynik oddziaływania na siebie nadawcy i odbiorcy, oraz jako komunikat. Takie podejście do kwestii kłamstwa zaproponowali w 1996 roku Burgoon i Buller; stwierdzili, iż skoro kłamstwo występuje w procesie komunikacji często i jest przedmiotem wielu analiz, można je potraktować jako formę komunikowania się.

W ten sposób powstała Teoria Interpersonalnego Oszustwa, opierająca się na następujących założeniach:

• komunikacja interpersonalna jest interakcją społeczną, cechująca się: dynamizmem, wielofunkcyjnością i wielowymiarowością,
• oszustwo to celowy akt przesyłania informacji, która ma u odbiorcy wzbudzić fałszywą interpretację bądź przekonanie,
• oszust angażuje się w strategiczne działania, których celem jest wprowadzenie w błąd odbiorcy,
• działania te związane są z kierowaniem komunikatem, zachowaniem i wrażeniem,
• kierowanie komunikatem dotyczy kontroli treści komunikatu – przy komunikacji werbalnej,
• kierowanie zachowaniem dotyczy prób kontroli, aby nie doszło do zdemaskowania oszusta – przy komunikacji niewerbalnej,
• kierowanie wrażeniem związane jest z utrzymywaniem wiarygodności.

Następujące czynniki wpływają na interakcyjny aspekt oszustwa:

• intensywność interakcji, określana na podstawie stopnia, w jakim były spełnione między innymi następujące warunki: zależność rozwoju dyskursu od odpowiedzi rozmówcy, zaangażowanie, synchroniczność w czasie, transformacyjność – zmienność interakcji: im większa, tym większa szczerość jest wymagana i tym większe wysiłki podejmowane są przy działaniach kontrolujących komunikat,
• motywacja: im większą motywację ma oszust (na przykład w celu osiągnięcia korzyści materialnych), tym więcej działań strategicznych podejmowanych przez oszusta i tym więcej sygnałów niewerbalnych okazywanych przez niego,
• zażyłość łącząca nadawcę i odbiorcę: podobnie jak w wypadku motywacji, więcej sygnałów niewerbalnych i starań,

Początkowa ocena wiarygodności oszusta w dużej mierze związana jest z nietypowością jego działań – im bardziej odbiegające od normalności, tym jest niższa. Kolejnym czynnikiem sprzyjającym wykryciu oszustwa są zdolności komunikacyjne: im wyższe u odbiorcy i im niższe u nadawcy, tym większa możliwość wykrycia. Działania strategiczne oszusta intensyfikują się wprost proporcjonalnie do podejrzliwości wykazywanej przez oszukiwanego. Podejrzliwość z kolei oparta jest na: dopytywaniu się, okazywanej niepewności i odstępstwach od oczekiwanego zachowania oszukiwanego.

Podczas interakcji nadawca i odbiorca – zamieniając się rolami – wzajemnie wpływają na siebie; a pod koniec interakcji następuje ocena czy doszło do oszustwa, warunkowana przede wszystkim: stopniem podejrzeń, nachyleniem w kierunku prawdy – czyli tendencją do oceniania wypowiedzi danej osoby jako prawdziwych, przejawami zachowania domniemanego oszusta i zdolnościami komunikacyjnymi – u potencjalnie oszukiwanego. Oszust również ocenia, czy kłamstwo wyszło na jaw; robi to głównie na podstawie: stopnia podejrzliwości oszukiwanego.

Skuteczność wykrywania kłamstwa zależna jest od takich czynników, jak:

• czas: im interakcja trwa dłużej, tym mniejsza skuteczność wykrywania kłamstwa,
• stopień interaktywności: oszuści lepiej radzą sobie w warunkach dialogu niż monologu,
• moment podejmowania decyzji: większą skuteczność w wykrywaniu oszustw mają osoby podejmujące szybciej decyzję,
• zaangażowanie: im większe zaangażowanie w interakcję przejawia oszukiwany, tym większa szansa, że oszustwo nie wyjdzie na jaw,
• interaktywność: bardziej skuteczni, niż rozmówcy, w wykrywaniu kłamstw są obserwatorzy – wbrew pozorom interakcja twarzą w twarz wcale nie zwiększa prawdopodobieństwa zdemaskowania oszusta,
• modalność: na skuteczniejsze demaskowanie kłamstw wpływa dostęp do zarówno komunikatów werbalnych, jak i niewerbalnych,
• tendencyjność: im większe oczekiwanie prawdy, założenie, iż rozmówca mówi prawdę, że powinno się mówić prawdę, tym mniejsza skuteczność wykrywania kłamstwa,
• podejrzliwość: im jawniej okazywana, tym mniejsza skuteczność w wykrywaniu kłamstw.

Wskazówki usprawniające wykrywanie kłamstwa w komunikacji interpersonalnej

• Okazanie „dowodu” podczas interakcji: zaprezentowanie jakiegoś przedmiotu, ujawnienie znajomości faktu, powołanie się na opinię kogoś, kogo oszust uważa za autorytet, mające ścisły związek z treścią komunikatu, i będące czymś zbliżonym do dowodu – w trakcie interakcji (nie na początku i nie pod koniec) – znacznie zwiększa prawdopodobieństwo, iż oszust się przyzna. Powinno się to uczynić, kiedy interakcja już trwa jakiś czas.
• Wgląd w nagranie z interakcji przez osobę, która nie brała w niej udziału również zwiększa to prawdopodobieństwo.
• Interakcję należy rozpocząć od pytań, na które oszust skłamie – w przeciwnym razie oszustowi łatwiej będzie utrzymać ten sam poziom zaangażowania, nie wzbudzając podejrzeń.
• Nie powinno się zastraszać rozmówcy, nawet jeżeli podejrzewamy, że kłamie. Humanitarne podejście skutkuje również tym, że wyeliminowana zostanie możliwość przyznania się w sytuacji, kiedy do żadnego oszustwa nie doszło.