Wykorzystanie nowoczesnych narzędzi psychofizjologicznych w śledztwie karnym staje się coraz bardziej popularne, szczególnie w sytuacjach, gdzie brakuje bezpośrednich dowodów, a zeznania świadków okazują się niejednoznaczne lub niewystarczające. Jednym z takich narzędzi jest wariograf, a w szczególności jego zaawansowana wersja – wizualny Test Informacji Ukrytych (CIT). Technika ta, opierająca się na analizie reakcji fizjologicznych, pozwala na rejestrowanie nieświadomych odpowiedzi badanego na kluczowe bodźce wizualne związane ze sprawą. Dzięki temu można w sposób pośredni stwierdzić, czy badany posiada niejawne informacje na temat zdarzenia, co może świadczyć o jego zaangażowaniu. W artykule przeanalizujemy szczegółowo mechanizm działania, procedurę oraz perspektywy zastosowania wizualnego CIT, podkreślając jego istotność jako narzędzia wspierającego proces dochodzeniowy.
1. Teoretyczne Podstawy Wizualnego CIT
Wizualny CIT to odmiana klasycznego Testu Informacji Ukrytych, której zadaniem jest wywołanie reakcji fizjologicznej badanego poprzez ekspozycję na bodźce, które mają bezpośrednie znaczenie dla danej sprawy. Technika ta opiera się na założeniu, że człowiek, który posiada wiedzę o przestępstwie, wykazuje charakterystyczne zmiany w parametrach fizjologicznych, takich jak elektrodermalna reakcja skóry (SCR), tętno, ciśnienie krwi czy rytm oddechowy, kiedy styka się z bodźcem zawierającym ukryte informacje, tak zwane „engrams” lub ślady pamięciowe. Dzięki analizie tych reakcji, eksperci są w stanie zidentyfikować nieświadome związki badanego z przestępstwem. W polskiej praktyce kryminalistycznej CIT stosuje się szczególnie w przypadkach, gdzie dowody są jedynie pośrednie, a klasyczne metody śledcze nie przynoszą rezultatów (Herbowski, 2023).
2. Procedura Przeprowadzania Wizualnego CIT i Mechanizm Działania
Wizualny CIT polega na prezentacji zestawu zdjęć lub innych materiałów wizualnych, które zawierają kluczowe dla sprawy osoby, miejsca lub przedmioty. Przykładem może być zdjęcie ofiary, miejsce popełnienia przestępstwa czy obiekt użyty podczas zdarzenia. W odpowiedzi na takie bodźce, u osoby posiadającej wiedzę na temat zdarzenia wywoływane są specyficzne reakcje psychofizjologiczne, które rejestrowane są przez poligraf.
Proces przeprowadzania testu wymaga od operatora pełnej kontroli nad warunkami badania i wielokrotnego powtarzania bodźców, co eliminuje możliwość wystąpienia przypadkowych reakcji i wzmacnia wiarygodność wyników. Standardowy przebieg wizualnego CIT obejmuje:
- Wstępną kalibrację urządzenia – w celu określenia podstawowego poziomu reakcji fizjologicznych badanego.
- Prezentację bodźców neutralnych i kluczowych – zróżnicowanie bodźców jest niezbędne dla wychwycenia specyficznych reakcji związanych z materiałem dowodowym.
- Rejestrację reakcji fizjologicznych – monitorowanie reakcji elektrodermalnych, rytmu serca i zmian w ciśnieniu krwi w odpowiedzi na bodźce związane z przestępstwem.
- Analizę wyników – analizuje się zebrane dane w celu identyfikacji reakcji, które mogą sugerować obecność śladów pamięciowych związanych z dowodami sprawy (Jaworski, 2021).
3. Psychofizjologiczne Podstawy Wizualnego CIT – Kluczowe Aspekty Reakcji Organizmu
Zastosowanie wizualnego CIT w poligrafii opiera się na założeniach psychofizjologicznych dotyczących współzależności między reakcjami emocjonalnymi a reakcjami fizjologicznymi organizmu. W momencie, gdy badany rozpoznaje bodziec związany z przestępstwem, w jego organizmie dochodzi do reakcji typu walka-ucieczka, która objawia się wzrostem przewodnictwa skórnego, przyspieszeniem tętna oraz wzrostem ciśnienia krwi. Reakcje te są interpretowane jako „nieświadome przyznanie się” do posiadania wiedzy na temat zdarzenia. Kluczową rolę w tej analizie odgrywa reakcja elektrodermalna (SCR), która jest jednym z najczulszych wskaźników ukrytego stresu emocjonalnego wywołanego przez rozpoznanie istotnych bodźców (Krzyścin, 2024).
W polskich badaniach szczególną wagę przykłada się do minimalizowania wpływu czynników zewnętrznych, które mogłyby zakłócić wyniki testu. Standardowa procedura obejmuje przeprowadzanie testu w warunkach eliminujących hałas, czynniki stresowe oraz zapewniających kontrolę temperatury, aby maksymalnie zwiększyć dokładność uzyskiwanych danych.
4. Wizualny CIT w Praktyce – Studium Przypadku
Jednym z głośnych przypadków zastosowania wizualnego CIT w Polsce była sprawa brutalnego pobicia mężczyzny, który zmarł na skutek odniesionych obrażeń. Brak świadków i dowodów bezpośrednich znacznie utrudnił dochodzenie, a klasyczne metody przesłuchania i analizy dowodów okazały się niewystarczające. Zastosowano więc wizualny CIT, prezentując podejrzanemu zdjęcia ofiary oraz miejsca przestępstwa. W trakcie badania podejrzany wykazał znaczące reakcje elektrodermalne na zdjęcie ofiary, co skłoniło śledczych do pogłębienia dochodzenia w jego kierunku. Kolejne badania, przeprowadzone metodą Utah PLT, potwierdziły brak szczerości w jego zeznaniach, co doprowadziło do jego przyznania się do winy oraz ujawnienia współsprawców (Girdwoyń, 2024).
5. Rola Testu Utah PLT w Połączeniu z Wizualnym CIT
Test Utah PLT, znany także jako Probable Lie Test, jest szeroko stosowany w połączeniu z wizualnym CIT, aby dodatkowo potwierdzić związek badanego z przestępstwem. Test ten polega na serii pytań mających na celu wywołanie reakcji fizjologicznych związanych z oceną prawdomówności badanego. Analizowane są zarówno globalne wzorce reakcji, jak i szczegółowe zmiany w rytmie serca oraz ciśnieniu krwi, co pozwala na ocenę emocjonalnej odpowiedzi badanego na konkretne pytania. Połączenie CIT i PLT dostarcza organom ścigania kompleksowego obrazu psychofizjologicznych reakcji badanego, wzmacniając dowody pośrednie i ułatwiając śledztwo (Konieczny, 2023).
6. Ograniczenia Prawne i Etyczne w Polskim Procesie Karnym
W polskim prawodawstwie stosowanie wizualnego CIT oraz Utah PLT jako dowodów w procesie karnym napotyka na pewne ograniczenia. Polskie przepisy zezwalają na stosowanie poligrafu jedynie jako dowodu pomocniczego, co oznacza, że jego wyniki muszą być uzupełnione innymi dowodami i nie mogą stanowić samodzielnej podstawy wyroku (art. 199a k.p.k., Paprzycki, 2024). Ponadto, zgodnie z art. 192a §2 k.p.k., przeprowadzenie badania poligraficznego wymaga zgody podejrzanego, co w praktyce może ograniczać możliwość stosowania tej metody.
7. Znaczenie i Przyszłość Wizualnego CIT w Polskiej Kryminalistyce
Wizualny CIT, wykorzystywany z sukcesem w Stanach Zjednoczonych i innych krajach, wykazuje ogromny potencjał w polskiej kryminalistyce. Rozwój technologiczny oraz postęp w zakresie standaryzacji i certyfikacji metod poligraficznych przyczyni się w przyszłości do zwiększenia zastosowania tej techniki, szczególnie w przypadkach wymagających dowodów o charakterze pośrednim. Stosowanie wizualnego CIT jest także mniej inwazyjne w porównaniu z innymi metodami, co sprawia, że jego przyszłość w polskim procesie karnym wydaje się obiecująca (Wójcikiewicz, 2023).
Nowoczesne technologie, takie jak analiza danych z wykorzystaniem sztucznej inteligencji (AI), mogą znacząco wpłynąć na przyszłość badań poligraficznych. Badania wykazują, że integracja AI z klasycznymi metodami poligraficznymi może zwiększyć precyzję analiz oraz umożliwić bardziej kompleksowe podejście do oceny reakcji psychofizjologicznych badanych (Gougler et al., 2011).
Z perspektywy praktycznej, istnieje rosnąca potrzeba edukacji zarówno śledczych, jak i prawników w zakresie interpretacji wyników badań poligraficznych. Szkolenia dotyczące metodologii oraz aktualnych badań w dziedzinie poligrafii są kluczowe dla podniesienia standardów w polskim wymiarze sprawiedliwości (Waltoś, 2005).
Ostatecznie, warto również zauważyć, że badania wariograficzne, w tym wizualny CIT, są coraz częściej wykorzystywane w przypadkach związanych z przestępczością zorganizowaną oraz w sprawach, gdzie kluczowe znaczenie ma szybkie weryfikowanie zeznań świadków (Kwiatkowska-Darul, 2004). To podejście może przynieść znaczące korzyści w kontekście ustalania prawdy materialnej oraz efektywnego prowadzenia śledztw.
Źródła
- Girdwoyń, P. (2024). Zarys kryminalistycznej taktyki obrony.
- Herbowski, P. (2023). The Offender Recognizes the Victim.
- Jaworski, R. (2021). Antagonistic Polygraph Examination.
- Konieczny, J. (2023). Polygraph Techniques in Criminal Identification.
- Krzyścin, A. (2024). Metody badań wariograficznych na potrzeby postępowania przygotowawczego.
- Paprzycki, L.K. (2024). Proces dowodzenia w postępowaniu karnym.
- Wójcikiewicz, J. (2023). Dowód naukowy w procesie sądowym.