Ślady pamięciowe – badanie wariografem

Czym jest ślad pamięciowy

Ślad pamięciowy, czyli tak zwany engram, to zmiana pozostawiona w układzie nerwowym, powstała na skutek określonych przeżyć. Informacje z otoczenia są nieustannie odbierane, przetwarzane i kategoryzowane; dzięki takim procesom człowiek może się uczyć, przy czym nawet bardzo proste stworzenia, jak przykładowo ślimak morski, posiadają mózg składający się z kilkudziesięciu tysięcy komórek nerwowych, człowiek dla porównania posiada ich około 86 miliardów. Uczenie się to właśnie powstawanie trwałych zmian będących efektem doświadczenia – zmiany te nazwać można śladami pamięciowymi, przechowywanymi w postaci engramów. Uczenie się więc – w uproszczeniu – to powstawanie nowych engramów i przekształcanie starych¹.

Konkludując ślad pamięciowy można zdefiniować w następujący sposób: jest to zmiana w układzie nerwowym wywołana chwilowym pobudzeniem, utrzymująca się przez pewien czas. Ślad jest reprezentacją doznań związanych z percepcją, przeżyciem lub działaniem².

Powstawanie śladu pamięciowego można przedstawić w poniżej opisanych etapach³:

1. Niesiona impulsem elektrycznym informacja przeskakuje z jednej synapsy do drugiej. Synapsy to przerwy między ciągami neuronów.
2. Po przeskoczeniu z jednej synapsy do drugiej, w miejscach gdzie powstają przerwy, powstaje ślad w postaci substancji chemicznej.
3. Ślad pogłębia się, jeśli informacja przenoszona jest wiele razy.
4. Szczególnie silne ślady powstają, jeśli informacji towarzyszy intensywna emocja.

Ujawnianie śladów pamięciowych w śledztwie

Najlepszą okazją do ujawnienia śladu pamięciowego w toku śledztwa jest przesłuchanie. W praktyce najlepszą opcją jest, aby przesłuchiwany nie czuł się ani zmuszany, ani zachęcany do zeznań – w takiej sytuacji najprawdopodobniej ujawni jak najwięcej szczegółów, jednak jeżeli ma coś do ukrycia, trudno przypuszczać, aby zdobył się wielką otwartość.

Jedną z metod służących odkrywaniu śladów pamięciowych jest funkcjonalny rezonans magnetyczny (fMRI –  functional Magnetic Resonance Imaging); polega on na obrazowaniu mózgu i badaniu, które obszary mózgu aktywizują się. W trakcie procesu myślenia, pod wpływem aktywności neuronalnej, zmienia się objętość krwi i zużycie tlenu. Te zmiany można obserwować na monitorze, gdyż głowa badanego objęta jest polem magnetycznym: fale radiowe odbijane są od cząstek wodoru, co rejestruje skaner. Jeżeli obszar odpowiedzialny za rozwiązywanie problemów aktywizuje się, można przypuszczać, że badany kłamie; jeżeli aktywizują się obszary odpowiedzialne za przechowywanie informacji, to można domniemywać, iż badany sięga po fakty, czyli mówi prawdę⁴.

Jak więc wygląda proces ujawniania śladów pamięciowych pod wpływem pytań zadawanych przez egzaminatora?

1. Zadawane jest pytanie dotyczące określonego zdarzenia.
2. Treść pytania porównywana jest z treścią przechowywaną przez umysł.
3. Treść pytania dociera do wzgórza, czyli części międzymózgowia znajdującej się pod spoidłem wielkim.
4. We wzgórzu dokonywana jest wstępna analiza cech bodźca i treści pytania.
5. Następnie wyższe części mózgu dokonują dokładnej analizy pytania i porównania z przechowywanymi zasobami.
6. Wynik zapisywany jest w ciele migdałowatym.

Jeżeli odpowiednie zapisy w pamięci pasują do treści pytania, aktywizuje się autonomiczny układ nerwowy.

Test szczytu napięcia, test wiedzy winnego i test konfirmacyjny a ujawnianie śladów pamięciowych

Test szczytu napięcia (Peak of Tension Test) jest rodzajem testu służącego diagnozowaniu, które z pytań, lub który z wariantów odpowiedzi powoduje najsilniejszą reakcję.

W pierwotnej wersji, opracowanej przez Leonarde Keelera test POT wygląda następująco: badanemu zadaje się od pięciu do dziewięciu podobnych pytań skonstruowanych w taki sposób, że odpowiedzią może być „Tak” albo „Nie”. Badany na każde pytanie odpowiada nie – w przypadku pytania odnoszącego się do prawdziwego szczegółu przestępstwa (pozostałe pytania zawierają fikcyjne szczegóły, przykładowo zmyślony kolor narzędzia zbrodni czy zmyśloną sumę skradzionych pieniędzy) jego reakcja wzmacnia się. W kryminalistycznym badaniu śladów pamięciowych test POT odgrywa większą rolę, niż powszechnie stosowany test pytań kontrolnych.

W przypadku testu POT w kontekście ujawniania śladów pamięciowych, fakt ukrywania prawdy nie ma aż tak dużego znaczenia – jest o tyle ważny, iż kłamstwo stanowi źródło emocji, co jest kluczowe dla każdego badania wariografem.

Test wiedzy winnego (Guilty Knowledge Test) oparty jest o diagnozowanie reakcji na tak zwany bodziec krytyczny – bodziec ten związany jest ściśle z okolicznościami popełnionego czynu; jeżeli badany jest w istocie sprawcą lub ma jakiś związek z badaną kwestią, to powinien ujawnić silną reakcję na niego, gdyż bodziec ten ma dla niego duże znaczenie⁵. Pytanie krytyczne ukryte jest między innymi, a podstawowym założeniem jest iż badany wie, które z pytań zawiera bodziec krytyczny.

W przypadku testu konfirmacyjnego również wykorzystuje się mechanizm reakcji na znane okoliczności, a stosuje się go przede wszystkim w sytuacji, kiedy zeznania świadków wzajemnie się wykluczają. Kluczowe jest to, czy badana osoba w ogóle zareaguje na samą wzmiankę o danym wydarzeniu lub jego dacie. Założenia są następujące⁶:

– jeśli brała udział w tym wydarzeniu, to powstał w jej mózgu ślad pamięciowy,

– jeśli powstał ślad pamięciowy, to niemożliwe, aby nie zareagowała.

Powyższy obraz przedstawia reakcję badanego podczas testu wiedzy winnego. Jak widać – patrząc od góry: zmiany w rytmie oddechu, i reakcji skórno-galwanicznej przy pytaniu czwartym są niewielkie, ale puls zmienił się dość gwałtownie (trzeci wykres od góry), co oznaczało, iż badany skłamał odpowiadając na to pytanie – chodziło o pytanie dotyczące kwoty skradzionych pieniędzy⁷.

Koncepcje badań wariograficznych

Wśród badań przeprowadzanych za pomocą wariografu można wyróżnić trzy główne tendencje⁸:

1. Ukierunkowanie na wykrywanie nieszczerości – w testach, w których ta tendencja przeważa, pomimo iż mają rozmaitą konstrukcję, począwszy od testu pytań kontrolnych, przez test szczytowego napięcia, po test milczących odpowiedzi, kluczowe jest wykrycie nieszczerej reakcji, co głównie związane jest z tak zwanym bodźcem krytycznym, czyli takim, który odnosi się do okoliczności popełnionego czynu.
2. Ukierunkowanie na badanie realiów zdarzenia – w takich testach nacisk kładzie się nie tyle na detekcję: prawda/kłamstwo, ale na siłę reakcji na fakty związane z wydarzeniem będącym przedmiotem badania. Chodzi o to, czy badanemu znane są realia popełnionego przestępstwa, co może stanowić podstawę do dalszych kroków w śledztwie – abstrahując od tego czy badany jest czemukolwiek winny.
3. Testy skoncentrowane na badaniu śladów pamięciowych – jak wspomniano wyżej, w takich testach fakt ukrywania wiedzy nie jest najważniejszy; wykorzystuje się w nich wiedzę z: neuropsychologii i psychofizjologii. Podstawową zaletą takich testów jest ich uniwersalność, gdyż kwestia odpowiedniego skonstruowania treści pytań nie jest aż tak istotna, w zamian wymagają większej staranności i dokładności w prowadzeniu badań oraz na etapie interpretacji: mogą służyć między innymi do ustalania miejsca ukrycia zwłok i różnych przedmiotów, ustalania pobudek, jakie kierowały badanym.

W wyżej przedstawionej systematyce chodzi nie tyle o klasyfikację testów, co tendencji, gdyż przykładowo Test POT można zaliczyć do więcej niż jednej grupy.