Skuteczność wariografu w porównaniu z innymi metodami

Jeżeli zastosowanie wariografu jako dowodu w procesie sądowym budzi wątpliwości zarówno na płaszczyźnie prawnej, jak i w świadomości społeczeństwa, to warto przyjrzeć się innym technikom weryfikacji faktów, stosowanym i uznawanym przez sądy.

Porównywanie odcisków palców

Dowody oparte na odciskach palców są rutynowo wykorzystywane przez organy ścigania na całym świecie od około 100 lat. Nieomylność ustalania tożsamości danej osoby na podstawie jej odcisków palców oparta jest na dwu przesłankach:

– trwałości odcisków palców w ciągu życia,

– wyjątkowości odcisków palców danej osoby.

Czy jednak porównywanie odcisków palców jest ściśle naukową metodą? W 1993 roku Sąd Najwyższy Stanów Zjednoczonych określił katalog warunków, tzw. „Standard Duberta”, które muszą być spełnione, aby dopuścić, w przebiegu procesu, dany dowód naukowy¹:

– musi istnieć możliwość weryfikacji danej metody naukowej,

– metoda ta musi być szeroko opisana w literaturze,

– musi być powszechnie akceptowana w środowisku naukowym,

– muszą być ustanowione standardy stosowania tej metody,

– musi być ustalony poziom błędu dla tej metody.

W przypadku porównywania odcisków palców, nawet przy zastosowaniu bardzo rygorystycznego protokołu porównywania ACE-V, brak jest jakichkolwiek odniesień co do poziomów błędu protokołu. Dodatkowo: protokoły te są wdrażane w sposób niespójny i posiadają nieprecyzyjne specyfikacje. Próbami obejścia wyżej wymienionych problemów są następujące sposoby²:

1. Porównywanie odcisków palców przez doświadczonego egzaminatora – co jednak trudno nazwać metodą naukową.

2. Odciski palców można porównywać automatycznie systemem AFIS, co daje znaczne możliwości w kwestii oszacowania wskaźników błędów. Jednak w praktyce metoda ta zbyt często zawodzi – posiada niższą moc dyskryminacyjną od badania odcisków przez doświadczonego specjalistę.

Najnowszymi sposobami mającymi przywrócić wartość dowodową odciskom palców są: modelowanie punktów podobieństwa (similarity score modeling) i modelowanie cech (feature modeling). Modele służące porównywaniu posiadają jednak nadal istotne wady: w przypadku drugiego z nich problemem jest modelowanie linii, które mają niezwykle różnorodne kształty. Z kolei w przypadku pierwszego z wyżej wymienionych modeli konieczne jest posiadanie ogromnego zestawu odcisków palców (matowanego i nie-matowanego), aby ustalić szczelny przedział ufności na wartość dowodową³.

Poniżej zaprezentowany został postęp w dziedzinie właściwego odczytywania tożsamości badanych przez egzaminatorów, na podstawie analizy odcisków palców, osób na przełomie lat 1995-2001 na podstawie danych: American Society of Crime Laboratory Directors i International Association for Identification⁴:

– rok 1995: prawidłowe identyfikacje – 44%,

– rok 1996: prawidłowe identyfikacje – 16%,

– rok 1997: prawidłowe identyfikacje – 61%,

– rok 1998: prawidłowe identyfikacje – 58%,

– rok 1999: prawidłowe identyfikacje – 62%,

– rok 2000: prawidłowe identyfikacje – 91%

– rok 1995: prawidłowe identyfikacje – 80%.

DNA

Do pewnego momentu w historii badanie DNA było bezspornie uznawane za najskuteczniejsze w aspekcie weryfikacji tożsamości. W stanie Illinois, przeprowadzona została rewizja pracy sekcji DNA Departamentu Policji; w wyniku tej rewizji wykazano, iż 25% orzeczeń na temat tożsamości badanych osób było błędnych. W 2003 roku zamknięta została sekcja DNA Policji Houston, gdyż ujawnione zostały poważne niedociągnięcia w procedurach pracy w laboratorium. W wyniku błędów w badaniu DNA poważnymi zarzutami obciążono – niesłusznie – dwóch mężczyzn, a postępowanie przejęły organy zewnętrzne. W 2004 roku dochodzenie przeprowadzone przez Seattle Post-Intelligencer ujawniło 23 przypadki błędów w badaniach DNA w poważnych sprawach karnych w stanie Waszyngton⁵.

Stwierdzone zostały następujące główne przy czyny niedokładności w badaniu DNA:

– w wielu laboratoriach brak jest odpowiednich rygorów realizacji badań,

– próbki są zanieczyszczone i często mieszane,

– analitycy DNA intencjonalnie bądź przypadkowo fałszują wyniki testów – główną przyczyną fałszowania wyników jest świadomość, iż próbki są zanieczyszczone.

Pewnym problemem w opieraniu dochodzenia na materiale DNA jest możliwość jego braku na miejscu przestępstwa. Jakkolwiek nie można całkowicie dezawuować wartości badania DNA, gdyż mimo wyżej wymienionych wad jest to dość uznana metoda posiadająca wysoką sprawdzalność – jednak aby utrzymać ową wysoką sprawdzalność konieczne są rozbudowane bazy danych profili genetycznych: zwłok, śladów i podejrzanych. To pozwala na tworzenie połączeń: ślad – ślad, ślad – człowiek, człowiek – człowiek, zwłoki – rodzina zgłaszająca zaginięcie. Takie bazy powinny posiadać setki tysięcy lub miliony profili, tymczasem w Polsce mamy ich kilkadziesiąt tysięcy, z czego część należy do osób niezidentyfikowanych⁶.

Orzeczenia dotyczące zdrowia psychicznego

Interesujących danych na temat orzeczeń dotyczących zdrowia psychicznego osób podejrzanych o przestępstwo dostarczył tak zwany „Eksperyment Rosenhan”. Podczas postępowania karnego oskarżeni i ich obrońcy często sięgają po argument dotyczący szaleństwa i niepoczytalności – jednak w praktyce jest to niejednokrotnie oszustwo.

W ramach wyżej wymienionego eksperymentu ośmiu pseudo-pacjentów zostało zgłoszonych do szpitala psychiatrycznego z powodu – zmyślonych – omamów słuchowych. Wszyscy zostali zdiagnozowani jako schizofrenicy. Następnie przebywali w tym szpitali od 7 do 52 dni nie wykazując już żadnych „objawów” i zostali wypisani z diagnozą schizofrenii.

Co więcej: 35 na 118 pacjentów zauważyło, iż w istocie są zdrowi i nie mają żadnych omamów⁷.

Orzeczenia dotyczące zdrowia fizycznego

W przypadku orzeczeń lekarskich błędy są na porządku dziennym. Głównymi powodami błędnych diagnoz są:

– bezkrytyczność lekarzy co do swoich osądów,

– brak wiedzy, luki w wykształceniu,

– błędy poznawcze,

– problemy z gromadzeniem danych,

– brak kompletnych informacji pozyskiwanych wprost od pacjenta,

– nieumiejętność rozpoznania znaczeń danych, przykładowo: błędna interpretacja danych, brak podejścia holistycznego, nieumiejętność syntezy danych,

– założenie, iż nie można kwestionować opinii lekarskiej.

Analiza graficzno-porównawcza

Skuteczność analizy graficzno-porównawczej, potocznie zwanej analizą grafologiczną, jako weryfikatora tożsamości, rośnie wraz z długością tekstu. Przy krótkich tekstach, na przykład podpisach na wekslu czy fakturze, istnieje duże prawdopodobieństwo, iż wprawny oszust może skutecznie zwieść organy ścigania. W metodzie graficzno-porównawczej można wyróżnić następujące cechy: topograficzne, konstrukcyjne, mierzalne, motoryczne i syntetyczne. Jednak żaden człowiek nie pisze zawsze wszystkich liter tak samo, czasami nawet w jednym wyrazie dwie, te same litery, zostają inaczej kreślone⁸. Dodatkowo w trakcie życia charakter pisma zmienia się i to czasem wiele razy. Na zmiany charakteru pisma mają wpływ różne czynniki: psychiczne, pośpiech, obecny stan zdrowia.

W praktyce analiza pisma jest dziedziną paranaukową. Trafna decyzja uzależniona jest od wielu czynników, które musi zawierać opinia, a nierzadko możliwe jest jej podważenie w oparciu o argument znajdowania się w szczególnym stanie psychofizycznym.

Wariograf kontra inne metody

Skuteczność wariografu w porównaniu do trzech innych metod kształtuje się w następujący sposób⁹:

Jednoznacznie trafne stwierdzenia:

1. Wariograf
2. Analiza charakteru pisma
3. Zeznania naocznych świadków
4. Analiza odcisków palców

Stwierdzenia o bardzo dużym prawdopodobieństwie:

1. Analiza odcisków palców
2. Wariograf
3. Analiza charakteru pisma
4. Zeznania naocznych świadków

Błędne stwierdzenia pozytywne (czyli takie, gdzie badany został rozpoznany niesłusznie):

1. Analiza odcisków palców
2. Wariograf
3. Analiza charakteru pisma
4. Zeznania naocznych świadków

Interesujących danych dostarcza także analiza porównawcza Crewsona z 2003 roku. Stwierdzenia wariografu mają większy odsetek trafności niż biegłych z dziedziny psychiatrii i medycyny – odpowiednio: 91%, 88% i 81%.

Jako kolejna zaletę badania wariografem należy wymienić brak konieczności posiadania skomplikowanego i drogiego laboratorium. Testy wariografem mogą być przeprowadzane wszędzie – na przykład na sali sądowej.

Być może łatwość i skuteczność testów przeprowadzanych wariografem stanowi o sceptycznym podejściu do niego: takie testy przeprowadzane w procedurze zatrudnienia mogłyby wykluczyć wiele osób; innym powodem jest konserwatyzm i brak ufności wobec czegoś, co nosi – kolokwialnie mówiąc – miano „wykrywacza kłamstw”. Inny powodami mogą być: niezgoda na coś, co miałoby monopol w niezwykle ważnej kwestii dowodzenia prawdy, ostatecznie – szczególnie w przypadku poważnych przestępstw, jak morderstwa – istnieje przeświadczenie o konieczności dokładnego, długiego procesu badania.

Autor: Karolina Rangotis, Instytut Badań Wariograficznych

Źródła pomocne w opracowaniu: