Rola tłumacza w badaniu wariografem

Proces tłumaczenia z jednego języka na drugi jest czynnością intelektualnie i psychologicznie bardzo złożoną, gdyż myśli (słowa) muszą być realizowane w dwu językach, a każdy z tych języków jest swoistym sposobem porozumiewania się – tnącym rzeczywistość na trochę odmienne fragmenty.

Przetłumaczone słowo – chociażby w sposób zgodny z zaleceniami – nie zawsze w zupełności odpowiada pierwotnie podanemu. Słowa niosą ze sobą specyficzne konotacje, charakterystyczne dla danego języka, kultury, mentalności. Niuanse językowe są czasami trudne do wychwycenia dla osoby, dla której dany sposób komunikacji nie jest ojczystym.

Rola tłumaczenia w badaniu wariografem

Pytanie: kto ma decydować, czy tłumaczenie przeprowadzone w związku z egzaminem na wariografie spełniło swój cel: egzaminator czy tłumacz?

Otóż jedyną osobą uprawnioną do tego, zarówno z powodów proceduralnych, jak i czysto logicznych, jest egzaminator.

Tłumacz może jedynie zadeklarować, iż praca, którą wykonał jest dokładna; natomiast wartość tłumaczenia określana jest poprzez zastosowanie pewnych kryteriów.

Zwykle efekt tłumaczenia oceniany jest na podstawie trzech kryteriów Sobolewa¹, są to:

1. Cel tłumaczenia.

2. Charakter tłumaczonego tekstu.

3. Podmiot, dla którego tłumaczenie jest przeznaczone.

W przypadku egzaminu wariografem kryterium pierwsze jest spełnione. Teoria skoposu niemieckiego lingwisty Vermeera tłumaczy, iż tłumaczenie jest działaniem celowym, i cel – przykładowo wierność przekładu – jest najistotniejszy. Tłumacz może stosować dowolne narzędzia i sposoby, a efekt końcowy zależy od potrzeb, okoliczności i postawionego celu. Cel może być przedstawiony bezpośrednio lub pośrednio. Przekład jest prawidłowy, jeśli spełnia swoje funkcje².

Jednak pozostałe dwa kryteria Sobolewa wydają się wątpliwe w przypadku testu wariografem. Płeć, narodowość, wiek, wykształcenie zawód osoby badanej, jak również status proceduralny testu nie wpływają na różnice w procesie tłumaczenia. Istota tłumaczenia nie zmienia się z uwagi na fakt, iż ktoś jest w pokoju, gdzie przeprowadzany jest egzamin, czy nie, dlatego słuszne jest przeformułowanie kryterium drugiego i trzeciego na:

2. Cechy tłumaczonego tekstu.

3. Obiektywność tłumaczenia.

Tłumacz musi wziąć pod uwagę osobowość badanego, jego braki w słownictwie – nie może upiększać tłumaczenia, kluczowa jest właściwa percepcja tłumaczonego materiału, a tym samym tekst nie może być „wygładzony”³.

Poniżej przedstawiona jest lista pozostałych aspektów, jakie tłumacz powinien wziąć pod uwagę, w związku z badaniem na wariografie⁴:

– czystość mowy – czy nie zostały zastosowane wyrażenia slangowe,

– dobór środków językowych,

– pomocnicze środki wyrazu,

– pomocnicze środki mowy: intonacja, inklinacje, złożone odcienie emocji, stan emocjonalny, zaufanie, przykładowo intonacja jest lustrem dla wygłaszanych słów, odzwierciedla stosunek do deklaracji.

Tłumacz podczas badania na wariografie

Tłumacz zwykle zajmuje miejsce pomiędzy egzaminatorem a badanym. Jego pracę w wymiarze bardziej praktycznym wyznaczają następujące zasady⁵:

1. Niedopuszczalne są wszelkie wahania typu „eee”.

2. Wypowiedź tak czy inaczej powinna być przetłumaczona – gdyż złe tłumaczenie jest lepsze od żadnego.

3. Głos tłumacza musi być głośny i wyraźny.

4. Tłumacz ma prawo do wydania dyspozycji: „Spytaj ponownie”, jeśli jest to według niego konieczne dla zrozumienia odpowiedzi w obcym języku.

5. Tłumacz nie bierze odpowiedzialności za brak logiki w odpowiedziach badanego – nie może upiększać tekstu.

6. Słowa tłumacza muszą być właściwie połączone gramatycznie, logicznie i leksykalnie.

Tłumaczenie w dalszej części musi być przeniesione na formę pisemną – i końcowy efekt różni się od tego, co tłumacz mówił podczas egzaminu; jednak i tutaj niedopuszczalne jest zgadywanie, co badany chciał powiedzieć; konieczne jest przeniesienie faktów, końcowy efekt musi być jak najbliższy oryginałowi.

Największe problemy w procesie tłumaczenia poligraficznego

W normalnych warunkach tłumacz ma wiele czasu na przygotowanie się do pracy; może ją rozłożyć w czasie, wykonywać w warunkach dogodnych dla siebie, zapoznać się z treścią z wyprzedzeniem i szczegółowo. W przypadku tłumacza zatrudnionego na potrzeby badania wariografem często musi on zmierzyć się nieoczekiwanymi okolicznościami, słowa i sformułowania niejednokrotnie nasycone są środkami leksykalnymi leżącymi poza granicą języka literackiego.

Nawet jeżeli wyrażenia używane przez badanego są znane tłumaczowi, trudno jest przyporządkować je konkretnej populacji czy kulturze i w tym samym odgadnąć niesione konotacje.

Egzaminator musi wziąć pod uwagę, iż tłumacz może nie uwzględnić mimiki i gestów przesłuchiwanego, a te często stanowią o kontekście wypowiadanych słów – co dotyczy w głównej mierze osób z półświatka. Przykładowo badany może wykonać gest imitujący cios w głowę ciężkim narzędziem – tłumacz, ażeby wykonać poprawnie swoją pracę, musiałby wiedzieć dokładnie, co ten gest oznacza.

Wymagania co do postawy tłumacza

Tłumacz musi być odpowiednio zdystansowany do całego procesu badania na wariografie. Tłumaczenie musi być wolne od emocji, a tłumacz nie może być podatny na wpływ innych osób, przykładowo nie może reagować na słowa badanego, gdyby ten odezwał się do tłumacza; pomimo, że nie ma prawnych uregulowań odnoszących się stricte do pracy tłumacza poligraficznego, musi on wykonać swoja pracę w ramach przewidzianych prawem: dokonać odpowiednio dokładnego tłumaczenia ustnego, a także dokumentów dochodzeniowych, sądowych.

Niedopuszczalne jest ujawnianie danych z wstępnego dochodzenia bez pozwolenia

osoby prowadzącej dochodzenie: śledczego lub prokuratora. Tłumacz nie może również wyrażać opinii na temat osoby badanej – a tym samym dokonując tłumaczenia, nie może brać pod uwagę swojego stosunku do niej. Taka postawa niejednokrotnie może być trudna do osiągnięcia, przykładowo, jeśli dokonano brutalnego morderstwa, a przesłuchiwany jest główny podejrzany. Sąd lub śledczy powinien pouczyć tłumacza o wyżej opisanych kwestiach. Podobnie tłumacz musi wiedzieć, że ma obowiązek zażądania powtórzenia pytania, jeśli nie zrozumiał odpowiedzi – z drugiej strony: egzaminowany musi wiedzieć, że tłumacz ma takie prawo, i nie jest to manifestacja jakichś uprzedzeń.

Tłumacze poddawani testom na wariografie

Sami tłumacze niejednokrotnie – w związku ze swoją odpowiedzialną pracą – są zmuszani do przejścia testu na wariografie. Przykładem takiej sytuacji było żądanie amerykańskiej Drug Enforcement Administration, aby wszyscy tłumacze sądowi podjęli test wykrywania kłamstw. Dziewięciu tłumaczy z San Diego opisało te testy, jako „wysoko inwazyjne”. Ostatecznie żądanie to zostało uznane za bezprawne, a na rzecz tłumaczy z Metropolitan and Translators Inc. zasądzono odszkodowanie⁶.