Emocje i procesy poznawcze u osoby badanej wariografem

Pojęcia: emocji i ocen poznawczych

Podczas badania wariografem u egzaminowanego pojawia się wiele emocji – nie wszystkie z nich są tożsame ze strachem. Generalnie dla stwierdzenia oszustwa lub związku z badaną sprawą istotna jest siła reakcji, oznaki rozpoznania szczegółów ukrytych w pytaniach. Jednak kwestia różnorodności emocji ma znaczenie, gdyż wpływają one na odpowiedzi, co uwidocznione jest na wykresach reakcji psychofizjologicznych – nawet jeżeli egzaminator weźmie poprawkę na stan początkowego pobudzenia, to problematyczne pozostają następujące aspekty:

– procesy poznawcze związane są zarówno ze świadomością, jak i podświadomością,

– emocje są zjawiskiem specyficznym ze względu na daną osobę, jej doświadczenia, wartości, oczekiwania,

– różne reakcje wywoływane są przez różne wzorce odpowiedzi – nie wiadomo jednak, który wzorzec wywołuje którą reakcję u danej osoby.

Proces poznawczy definiowany jest jako: proces przetwarzania informacji, jakie zachodzą w układzie nerwowym, polegający na odbieraniu informacji z otoczenia, ich przechowywaniu i przekształcaniu, oraz wyprowadzaniu ich ponownie do otoczenia w postaci reakcji, czyli zachowania¹ – tak więc w skrócie jest to proces od bodźca zewnętrznego do reakcji.

Pomiędzy emocjami a procesami poznawczymi zachodzi ścisły związek; emocje są wynikiem ewolucyjnego dostrojenia – mają pomagać w przeżyciu, a ich źródłem są wzorce ustanowione przez ewolucję. Przykładowo: w pradawnych czasach jeżeli obcy mężczyzna podszedł do obcej kobiety, to partner tej kobiety mógł go zabić – ten atawistyczny strach przed poznaniem obcej kobiety tkwi nadal w podświadomości mężczyzn i stanowi hamulec.

Zasadniczo emocje mają przygotować organizm do reakcji – nawet jeśli ta reakcja nie wystąpi lub dana osoba uzna, iż reakcja nie jest potrzebna – można więc uogólnić, że emocje pozwalają zapoczątkować reakcję. W przypadku strachu najwyraźniej uwidacznia się system reakcji fight-flight (walcz albo wiej) polegający na walce lub ucieczce – opisany już w 1927 roku przez Cannona, następnie wzbogacony przez Graya o Behawioralny System Hamowania składający się z następujących reakcji: zwiększonego pobudzenia, zwiększonej uwagi i behawioralnego hamowania².

Wpływ czynności poznawczych na emocje

Można wyróżnić następujące teorie opisujące wpływ czynności poznawczych na emocje:

Teoria Emocji Jamesa-Langego: emocje są etykietą jaką nadajemy naszym reakcjom fizjologicznym. Koncepcja ta zakłada, że pobudzenie fizjologiczne jest konieczne i wystarczające do wystąpienia emocji – jeżeli organizm nie zareaguje albo mózg nie zauważy reakcji organizmu to emocja nie powstanie³. Przykładowo: widząc niebezpieczne zwierzę człowiek zacznie się pocić, jego serce zacznie bić szybciej; wtedy też zacznie racjonalizować te reakcje w następujący sposób: moje serce bije mocno, dlatego się boję.

Teoria Emocji Cannona-Barda: podstawą emocji są zmiany w określonym obszarze mózgu (tak zwanych jadrach wzgórza); pobudzenie ośrodków podkorowych daje czynnościom kory komponent emocjonalny – jeżeli dany bodziec zostanie skierowany do wzgórza – odnośnie czego decyzja zapada bardzo szybko – to powstaje w nim reakcja emocjonalna, stanowiąca początek procesu emocjonalnego; reakcje fizjologiczne towarzyszą reakcjom emocjonalnym⁴.

Teoria Schactera i Singera: kluczowa jest ocena poznawcza – najpierw trzeba zidentyfikować niebezpieczeństwa, a w ślad za ta oceną aktywowany jest autonomiczny układ nerwowy. Jest to więc odejście od automatycznego pojawiania się emocji⁵.

Efekt ekspozycji Zajonca: niektóre reakcje emocjonalne „omijają” ocenę poznawczą i powodują natychmiastową reakcję autonomicznego układu nerwowego.

Transakcyjna teoria stresu Lazarusa: transakcja oznacza relacje łączące człowieka i otaczające go środowisko; stres pojawia się, gdy okoliczności zdają się udaremniać realizację jakiejś motywacji – wtedy pojawia się wzmożony afekt, który musi być powstrzymany, aby funkcjonowanie mogło być efektywnie kontynuowane⁶.

Auto-ocena Ekmana: ocena okoliczności pojawia się najpóźniej w kilka sekund po tym, jak zmysły zarejestrują bodźce; informacja wysyłana jest do mózgu, ten wywołuje pobudzenie autonomicznego układu nerwowego. Dodatkowo po reakcji układu nerwowego pojawia się kolejna ocena poznawcza; początkowa ocena jest źródłem reakcji fizjologicznych, jednak to ta wtórna ocena stanowi o różnorodności reakcji emocjonalnych.

Uwidaczniają się dwie szkoły pojmowania procesu powstawania emocji: podświadoma i świadoma – z drugiej strony nie jest koniecznym traktowanie ich jako przeciwstawne, o ile przyjąć założenie, że ocena sytuacji zawsze zapada, tyle że dzieje się to różnorakich poziomach, związanych z częstotliwością fal mózgowych, przy mniejszym lub większym udziale koncentracji.

Dla każdej emocji dokonywana jest więc ocena poznawcza; oto przykłady⁷:

– strach – fizyczne lub społeczne zagrożenie dla siebie lub dla swojego celu,

– złość – frustracja lub blokowanie przez coś lub kogoś swojej roli lub swojego celu,

– szczęście – pozytywny ruch w kierunku wartościowego celu lub swojej roli,

– smutek – faktyczna lub potencjalna utrata, lub niepowodzenie w realizacji celu, względnie swojej roli,

– niesmak, zdegustowanie – coś odrażającego dla siebie lub społeczeństwa.

Badania wariografem a kwestie wpływu ocen poznawczych na emocje

Biorąc pod uwagę rozważania dotyczące procesów poznawczych staje się oczywiste, jak ważna jest wstępna rozmowa przed przystąpieniem do właściwego zadawania pytań podczas testu na wariografie: jeżeli badany ma jakieś fakty do ukrycia, wynika to z dokonanej uprzednio oceny, iż nie korespondują one z wymaganiami prawdomówności, preferencjami pracodawcy czy normami społecznymi. Następnie musi uwierzyć – aby kontynuować badanie – że konieczne są dalsze kłamstwa, co może wzbudzić w nim poczucie winy, wstydu lub przynajmniej zakłopotania.

Nadal problematyczną kwestią pozostaje różnorodność emocji i ich wpływ na stan badanego. Szczególnie pomocną w tym kontekście jest teoria Auto-oceny Ekmana: jeżeli pierwsza z ocen poznawczych stanowi o indukowaniu emocji i reakcji fizjologicznych, to ponowna ocena – stanowiąca o różnorodności emocji – zachodząca już po jakimś czasie, nie jest aż tak ważna w kwestii wyników, jakie rejestrowane są przez sensory wariografu.

Wszystkie emocje można przyporządkować do grupy emocji powiązanych charakterystycznych dla ogółu ludzkości, oceny poznawcze poprzedzające te emocje, wymienione wyżej, również można uogólnić.

Z drugiej strony, jeśli pominąć aspekt poznawczy i sprowadzić emocje do zależności z autonomicznym układem nerwowym i poszczególnymi organami, to istnieje baza danych eksperymentalnych świadcząca o tym, że poszczególne emocje są specyficzne dla układu nerwowego i tych organów⁸:

– Sinha, Lovallo i Parsons (1992) stwierdzili, iż gniew spowodował większe rozkurczowe ciśnienie krwi i zwiększony opór obwodowy w porównaniu do strachu,

– Levenson, Ekman i Friesen (1990) porównali złość i strach za pomocą temperatury palca i zauważyli wzrost temperatury dla gniewu i spadek ze strachu,

– Cacioppo, Petty, Losch i Kim (1986) opisali zwiększoną elektromiograficzną aktywację mięśni fałdujących podczas negatywnych bodźców afektywnych (złość, strach) i większą aktywację aktywności jarzmowej z dodatnim bodźcem afektywnym (radość, zadowolenie),

– Levenson i współpracownicy (1990) stwierdzili, iż: gniew spowodował większy wzrost częstości akcji serca w porównaniu do obrzydzenia, gniew spowodował większy wzrost temperatury palca w porównaniu do strachu, strach spowodował większy wzrost częstości akcji serca w porównaniu do obrzydzenia, smutek spowodował większy wzrost częstości akcji serca w porównaniu do obrzydzenia.

Powyższe wnioski nie są możliwe do przełożenia na dokładne wyskalowanie reakcji fizjologicznych w przypadku konkretnej emocji, jednak nie jest to konieczne, gdyż dla badania wariografem istotne są jakiekolwiek emocje.

Załóżmy jednak, iż faktycznie do powstania emocji doszło tak szybko, iż niemożliwa była wstępna ocena poznawcza – taką sytuację tłumaczy koncepcja przywracania emocji. Emocja powstaje, gdyż w przeszłości dany bodziec ją wywołał – w takim razie „praca poznawcza” została już wykonana, i nie było potrzebne jej ponawianie.

Podczas badania wariografem istotne jest tak zwane myślenie emocjonalne; jeżeli rozmowa wstępna wywoła stres u badanego, to jest o wiele bardziej prawdopodobne, że dojdzie do takiego myślenia podczas testu. Zakładając, że badany jest niezaangażowany w proces badania, konieczne jest zmuszenie go do zwiększonego obciążenia poznawczego, przykładowo poprzez zadania pamięciowe. U kłamcy obciążenie to będzie większe, gdyż dodatkowo musi on przemyśleć czy szczegóły kłamstwa pasują do reszty, czy kłamstwo jest wiarygodne. Ważny jest sposób formułowania pytań; powinny one bardziej dotykać bodźca celowego, przykładowo: pytanie „Czy ukradłeś pieniądze?” wywoła większe obciążenie poznawcze i emocje niż pytanie „Czy byłeś prawdomówny, kiedy mówiłeś, że nie ukradłeś pieniędzy?”⁹.

Opracowanie: Karolina Rangotis, Instytut Badań Wariograficznych

Źródła pomocne w opracowaniu: