Badanie wariografem sprawców przestępstw na tle seksualnym

Rejestr sprawców przestępstw na tle seksualnym a wariograf

1 października 2017 roku w Polsce uaktywniony został „Powszechny rejestr sprawców przestępstw na tle seksualnym”. Składa się on z dwóch części: z dostępem ograniczonym, przeznaczonym dla przedstawicieli organów ścigania i wymiaru sprawiedliwości, a także instytucji zajmujących się opieką nad dziećmi, oraz publicznej, zawierającej dane najbardziej groźnych przestępców. Wzorem Wielkiej Brytanii, Stanów Zjednoczonych, Kanady i Francji również w Polsce zauważono konieczność kontrolowania i monitorowania zachowań osób mających na koncie przestępstwa seksualne, gdyż niestety po opuszczeniu więzienia wielu z nich ponawia swoje patologiczne wzorce¹.

W rejestrze tym widnieją dane osób umieszczonych bezterminowo i na pewien okres. Najważniejsze jest to, aby nie dopuścić do kolejnego czynu karalnego na tle seksualnym, ale w grę wchodzą także dwa inne aspekty. Kiedy pedofil opuszcza więzienie istnieje duże prawdopodobieństwo, iż informacja o tym rozniesie się po okolicy, rośnie niepokój przestępcy i otoczenia; w efekcie może dojść do aktów przemocy, a on sam nie mogąc znieść tej sytuacji często okalecza się². Umieszczenie w rejestrze może oznaczać stygmatyzację pedofila, nie dając mu szansy na rehabilitację. Istnieją rozbieżne opinie, czy taki rejestr ma charakter jedynie prewencyjno-profilaktyczny, czy także stygmatyzujący. Jednak niewątpliwie wskazane jest kontrolowanie bieżących intencji i działań pedofila – i to w co najmniej dwóch celach:

1. Możliwości częściowej rehabilitacji i usunięcia z rejestru, jeżeli jest to możliwe.

2. Wygaszenia agresywnych nastrojów wobec takiej osoby. Zapewnienia, iż sytuacja jest monitorowana.

Badania wariografem mogą stanowić narzędzie weryfikujące; odpowiedni specjaliści mogliby sprawdzać, czy badana osoba unika niewskazanych zachowań, przykładowo: przebywania w pobliżu szkół i przedszkoli, placów zabaw.

Doświadczenia z innych krajów

Pierwsze badania wariografem z udziałem przestępców seksualnych przeprowadzone zostały w latach siedemdziesiątych w Stanach Zjednoczonych. Odbywały się one w ramach śledztwa i służyły diagnozie, czy badany dopuścił się czynu karalnego. W latach osiemdziesiątych nabrały bardziej regularnego charakteru, ale wciąż dotykały materii orzeczeń o sprawstwie, a nie prewencji i profilaktyki. Kolejnym etapem było włączenie ich w tok programu leczenia dorosłych przestępców seksualnych; obecnie – według danych American Polygraph Association – w prawie wszystkich amerykańskich stanach stosuje się Post Conviction Sexual Offender Training, czyli sesje terapeutyczne oparte na badaniach poligraficznych dla skazanych przestępców seksualnych³.

Na grunt europejski badania wariografem, w kontekście przestępczości seksualnej, zostały przeniesione pod koniec lat dziewięćdziesiątych. Pierwsze próby przeprowadzone zostały w Wielkiej Brytanii: najpierw w ramach Krajowej Służby Kuratorskiej, a potem przez Brytyjskie Towarzystwo Psychologiczne, które ostatecznie stwierdziło, iż: „badania poligraficzne mogą być pomocne w rozwoju bardziej efektywnych metod samokontroli u przestępców seksualnych⁴”.

W 2000 roku program Post Conviction Sexual Offender Training został adaptowany w Wielkiej Brytanii, rząd brytyjski wsparł działania specjalistów w omawianej dziedzinie i orzekł, iż ekspertyzy poligraficzne są przydatne w pracy z osobami skazanymi za przestępstwa seksualne. Ostatecznie w 2005 roku rząd brytyjski wprowadził obowiązek regularnych badań wariografem na osobach skazanych za przestępstwa seksualne. Badania przeprowadzane w Wielkiej Brytanii począwszy od roku 1999 pozwoliły ustalić, że wariograf jest pomocny w następujących kwestiach w kontekście przeciwdziałaniu przestępstwom seksualnym i recydywie w tym względzie⁵:

– umożliwia określenie rzeczywistego wskaźnika przestępczości,

– dostarcza dodatkowych szczegółów na temat przestępstw dokonanych i rozpatrywanych w przeszłości,

– pozwala oszacować krótkoterminowe ryzyko w stosunku do danej osoby objętej kontrolą,

– pozwala zdiagnozować tryb życia przestępcy i sprawdzać, czy przestrzega warunków zwolnienia,

– dostarcza szerszej wiedzy na temat upodobań przestępców,

– dostarcza informacji na temat wzorców i mechanizmu rozpowszechniania się niepożądanych zachowań, przykładowo odkryto, iż w biegiem lat przestępcy seksualni są coraz młodsi oraz że szczególnie gwałtownie rośnie wskaźnik przestępstw seksualnych popełnianych bez bezpośredniego kontaktu z ofiarą,

– sam fakt wydania ekspertyzy poligraficznej może pomóc przestępcy w rozwijaniu skuteczniejszych metod samokontroli.

Badanie wariografem jest szczególnie skuteczne w aspekcie odkrywania zachowań o wysokim stopniu ryzyka; pod tym kątem zdecydowanie przewyższa zwykłą rozmowę z przestępcą, nawet jeżeli prowadzi ją kurator. W eksperymencie Grubina badanych wariografem było 32 przestępców seksualnych, którzy nie przebywali w więzieniach, a jedynie poddani byli programowi ograniczenia wolności; okazało się, że wszyscy za wyjątkiem jednego ujawnili zachowania o wysokim stopniu ryzyka, które nie były wcześniej znane. 78% z nich próbowało wprowadzić w błąd egzaminatora, a owe ujawnienia dotąd nieznanych zachowań zaszły w większości podczas wstępnej rozmowy przed badaniem wariografem lub na początku egzaminu. Można jedynie domniemywać, jakie „sekrety” wyszłyby na jaw, gdyby do tego eksperymentu przystąpili najciężsi przestępcy…

Jak podało brytyjskie Ministerstwo Sprawiedliwości od 2014 roku 166 przestępców seksualnych wróciło do więzienia właśnie za sprawą badania wariografem; przestępcy seksualni badani są co miesiąc, a do badań tych wykorzystywanych jest 50 wariografów. Wachlarz przestępców obejmuje wszelkie zboczenia: gwałty, pornografię dziecięcą, uprowadzenia dzieci; jednym z ponownie odesłanych za kratki był przestępca, który został zwolniony pod warunkiem, że nie będzie korzystał z Internetu. Podczas badania wariografem wyszło na jaw, iż kłamie twierdząc, iż od wyjścia nie logował się w sieci. Policja została wysłana do miejsca jego zamieszkania i odkryła, że na dyskach przechowuje pornograficzne zdjęcia dzieci. Optymistyczną informacją jest, iż technologia pomaga w ujęciu przestępców, ponadto regularnie rośnie wskaźnik czasu spędzanego w więzieniach przez popełniających seksualne przestępstwa: w Wielkiej Brytanii w ciągu ostatnich 10 lat skazywani są oni na o 50% dłuższe wyroki⁶.

Można zadać pytanie, czy nakłady na badania wariografem są kosztowne? Otóż doskonały przykład, iż tak nie jest stanowi struktura kosztów stanu Kolorado związana z leczeniem przestępców seksualnych: co roku wydaje się tam ponad 5 milionów dolarów na takie programy, z czego część dotycząca wariografów i badań na nich pochłania około 250 000 dolarów, a więc mniej niż 5%⁷.

Społeczność osób związanych z badaniami wariografem wraz z terapeutami i kuratorami identyfikuje cztery podstawowe aspekty tych badań w kontekście pracy z przestępcami seksualnymi⁸:

1. Problem z odmową przy natychmiastowym ujawnieniu przestępstwa: przestępcy seksualni często negują lub minimalizują swoje zachowania zarówno w odniesieniu do bieżącego przestępstwa, jak i zachowań w przeszłości – może to przybierać różnoraką formę: odmowy faktów, odmowy odpowiedzialności, zaprzeczania świadomości, odmowy wpływu. Przykładowo zaprzeczanie świadomości to argumentowanie, iż byli pod wpływem alkoholu lub narkotyków i nic nie pamiętają; odmowa odpowiedzialności to zrzucanie winy na ofiarę, lub na organy ścigania – na przykład stwierdzenie, iż zostali błędnie zidentyfikowani. Odmowa wpływu to minimalizowanie skutków, obrażeń ofiary.

2. Ujawnienie historii seksualnej: informacje o historii seksualnej mogą być pomocne w leczeniu sprawcy i ocenie czynników ryzyka.

3. Testy konserwacyjne (Maintenance Testing): badanie konserwacyjne jest wykorzystywane do monitorowania działań przestępcy seksualnego, jego zachowań i prawdomówności z podmiotami świadczącymi usługi lecznicze podczas okresu próbnego lub zwolnienia warunkowego.

4. Testowanie monitorujące: mające na celu przewidywanie nowych przestępstw seksualnych.