Badanie wariografem osób nieletnich

Badanie wariografem osób nieletnich

Temat badania dziecka wykrywaczem kłamstw jest tematem mocno skomplikowanym. Wchodzą tu w grę bowiem nie tylko aspekty „techniczne” związane z wystarczającym rozwojem poznawczym dziecka i tym czy takie badanie będzie wiarygodne, ale również kwestie moralne, związane z dystresem, które podczas badania może przeżywać nieletni.

Badanie poligraficzne dzieci – w jakim wieku można przeprowadzić badanie?

W Polsce nie ma prawnych określających minimalny wiek, w jakim dziecko może zostać poddane badaniu. Jednocześnie, wielu ekspertów nie prowadzi badań z udziałem dzieci poniżej 13 lub 14 roku życia. Z kolei wytyczne stowarzyszenia APA (American Polygraph Association) wprowadzają zalecenie, by badany ukończył przynajmniej 12 roku życia, choć decydujący ma tu być poziom dojrzałości dziecka, a nie konkretna data urodzeniaⁱ.

Niechęć do badania wiariografem osób młodszych wynika przede wszystkim z niedojrzałości psychologicznej i emocjonalnej małego człowieka. Aby badanie mogło być diagnostyczne, osoba badana musi:

• Mieć wystarczający zasób słownictwa, który pozwoli na zrozumienie pytania i właściwą interpretację,
• Zdolność rozróżniania faktów od fikcji,
• Zdolność myślenia abstrakcyjnego,
• Zdolność koncentracji i utrzymania uwagi,
• Zdolność do spostrzegania, zapamiętywania i odtwarzania spostrzeżeń,
• Mieć wystarczając dojrzały układ nerwowy, by poradzić sobie ze stresem, który towarzyszy badaniu,

W przypadku dzieci poniżej 12-13 roku życia trudno spełnić wszystkie te kryteria w zadowalającym stopniu.

Konfabulacje – wspomnienia rzekome u dzieci i podatność na sugestię

Aspektem, który szczególnie mocno ogranicza wartość diagnostyczną stosowania poligrafu u dzieci, jest ich tendencja do konfabulacji (opowiadania o rzeczach, które nigdy nie miały miejsca, co wynika z chęci wypełnienia luk pamięciowych, wynikających z niedostatecznego wykształcenia się układu nerwowego). Konfabulacje występują na etapie wczesnodziecięcym i przechodzą wraz z wiekiem. Dzieci małe (w wieku 4-6 lat) nie są w stanie też prawidłowo odróżnić kłamstwa od prawdy.

Drugą ważną przeszkodą jest duża podatność na sugestię, która sprawia, że otrzymywane wyniki, nie są wiarygodne.

Warto również podkreślić, że aby badanie zostało prawidłowo przeprowadzone, pomiędzy pytaniami muszą istnieć określone przerwy. Sam proces może zatem być zbyt długi, by dziecko było w stanie utrzymać należyty poziom uwagi.

Badanie wariografem nastolatka

W przypadku starszych nieletnich – nastolatków, ograniczenia związane z rozwojem poznawczym są znacznie mniejsze, ale nadal istnieją problemy natury emocjonalnej. Zarówno opiekun dziecka, jak i osoba przeprowadzająca badania muszą pamiętać o tym, że nastolatek pozostaje w zależności życiowej i ekonomicznej od swoich opiekunów, co w wielu sytuacjach może podważyć wartość diagnostyczną badania.

Labilność i niedojrzałość emocjonalna nastolatków może też zaowocować tym, że badanie poligrafem będzie mieć znaczący wpływ na stan emocjonalny nastolatka, nawet w szerszej perspektywie czasowej i może spowodować potencjalne przyszłe trudności psychologiczne bądź adaptacyjne.

Czy badanie poligrafem dziecka daje wiarygodny wynik?

Zdania na ten temat są mocno podzielone. Eksperci wskazują na to, że wiarygodność rezultatów zależy przede wszystkim od wieku dziecka, oraz obszaru, jaki jest badany.

Z przeprowadzonych przez specjalistów bada i eksperymentów wynika, że badanie poligraficzne dzieci i nastolatków jest procesem skomplikowanym i nie daje jednoznacznych wyników. Wartość diagnostyczna takich badań jest zatem znacznie mniejsza niż w przypadku badań z udziałem dorosłych.

Przyjrzyjmy się kilku ciekawym badaniom, które obrazują trudności w badaniu poligrafem dzieci i młodzieży:

W 1969 roku przeprowadzono badanie z udziałem dzieci w wieku 6-16 lat (Voronin). Metodą, którą wykorzystano, była reakcja skórno – galwaniczna. Badanym prezentowano karty z różnymi obrazkami, a następnie proszono o zweryfikowanie, które karty już widzieli. W przypadku dzieci w wieku 6 do 7 lat nie udało się uzyskać praktycznie żadnych wyników (dzieci nie były w stanie prawidłowo rozpoznać żadnej z prezentowanych kart). W grupie 8-12 lat, tylko 12% zostało prawidłowo zidentyfikowanych. Jest to wynik znacznie odbiegający od wyników uzyskiwanych przy badaniu dorosłych.

Kilka lat później (Abrams, 1975 r.) przeprowadzono badanie metodologią GKT (test wiedzy winnego) na 40 dzieciach w wieku 9-13 lat. Część dzieci otrzymała przed badaniem paczkę cukierków. Zadaniem tych dzieci, które dostały słodkości było „oszukanie” badacza. Ich motywacja była wysoka, bo powiedziano im, że jeśli im się uda, to otrzymają cukierki. Dzieci, które nic nie dostały, odpowiadały na pytania zgodnie z prawdą. Badacze nie wiedzieli, które dziecko otrzymało cukierki.

U 9 i 10 latków procent prawidłowych wskazań ekspertów wahał się między 57%-69%, nie jest to zatem wynik wysoki. U dzieci powyżej 11 roku życia, eksperci byli w stanie wskazywać kłamstwo i prawdę ze skutecznością na poziomie 83-94%. Jak wynika z eksperymentu, metoda GKT nie sprawdza się u małych dzieci.

Podobne badanie (ale tym razem z udziałem podartej książki i biletu do kina) przeprowadził w 1997 roku Craig na dzieciach w wieku 9-15 lat. Wykorzystał Directed Lie Screening Test (test Raskina i Hontsa) oraz test pytań kontrolnych Reida CQT. Metoda okazała się bardziej skuteczna w potwierdzaniu niewinności (88% skuteczności) niż weryfikacji kłamstwa (57%).

Kolejnym problemem, na który wskazują niektórzy badacze zajmujący się problematyką badań poligraficznych u nieletnich, są możliwe różnice fizjologiczne, między dziećmi, nastolatkami i dorosłymi. Porges & Fox wskazują na wyższą reaktywność układu krwionośnego u osób młodych oraz różnice w oporze skóry, co będzie zmieniało wyniki badania. Aby właściwa interpretacja była możliwa, potrzebne byłoby najpierw szersze wykorzystanie wariografu do badań z udziałem dzieci i młodzieży, by można było opracować standardy i parametry diagnostyczne.

Badanie poligraficzne osoby nieletniej – kto wyraża zgodę?

Jeśli jednak, mimo obiektywnych trudności istnieje przesłanka do tego, by poddać badaniu wariografem osobę nieletnią, to jak powinna wyglądać procedura?

W żadnej sytuacji prawo w Polsce nie dopuszcza przymusowego badania wariograficznego. Czy jest to sprawa karna, czy powództwo cywilne, czy poligrafem bada się oskarżonego, czy świadków, osoba, która ma zostać poddana badaniu za pomocą wykrywacza kłamstw, musi wyrazić na takie badanie zgodę.

W przypadku osób nieletnich zgodę musi wyrazić prawny opiekun badanego, a jeśli badany nie ma jeszcze 15 lat, to czynności z jego udziałem winny być prowadzone w obecności opiekuna lub przedstawiciela ustawowego (z wyjątkiem sytuacji, w której na przeszkodzie stałoby dobro postępowania).

Kiedy można zatem badać nieletniego wariografem?

Co do zasady wtedy, kiedy nieletni oraz jego opiekun wyrażą na badanie zgodę i kiedy badany będzie w stanie poddać się (pod opisanym wyżej względem poznawczym) takiej procedurze. Zdecydowanie nie powinno się jednak – z przyczyn związanych ze stabilnością emocjonalną młodego człowieka – wykonywać badania wariografem w przypadku dzieci, co do których zachodzi podejrzenie bycia ofiarą wykorzystywania seksualnego.

Sama procedura badania z udziałem nieletniego nie różni się niczym od badania osoby dorosłej. Aby badanie było wiarygodne, trzeba zachować te same standardy.

Czy badanie wariograficzne nieletniego może być dowodem lub wartościową opinią w sprawie?

Polskie prawo nie dokonuje podziału na badanie przeprowadzone na dorosłym i na dziecku. Co do zasady zatem, wyniku badania wariograficznego nieletniego mogą być wykorzystane w sprawie karnej dokładnie tak samo, jak badanie przeprowadzone na dorosłym. Oznacza to, że badania można wykorzystać:

• W celu ograniczenia kręgu osób podejrzanych lub ustalenia wartości dowodowej ujawnionych śladów (art. 192a KPK) w formie opinii biegłego z badania,
• Jako dowód, jeśli mamy do czynienia z badaniem oskarżonego,

W przypadku spraw cywilnych, sąd może wziąć pod uwagę wynik badania, ale jest to mało istotny dowód, który jest interpretowany jako prywatna opinia. Nie można zatem mieć nadziei na to, że przebadawszy nieletniego poligrafem – np. jako świadka zdrady rodzica – uzyska się uznany przez sąd dowód.

Jak często w rzeczywistości wykonuje się badania wariografem osób nieletnich?

Z analizy przeprowadzonej na 101 ekspertach (z USA)ⁱⁱ wynika, że 74,3% z nich w ciągu swojej kariery zawodowej, przynajmniej raz badało nieletniego. Większość (81%) stosowała metodologię pytań kontrolnych Reida. Średni wiek badanych wynosił 12,8 lat, ale aż 10% badanych miało 10 lat i mniej, co wyraźnie kłóci się standardami przyjętymi przez APA. Sprawy dotyczyły najczęściej spraw karnych (kradzież mienia, napaść seksualna) znacznie rzadziej napadu, użycia narkotyków, ich dystrybucji czy bycia świadkiem określonego zdarzenia.

Co jest dość niepokojące, zaledwie niespełna 27% ekspertów przeprowadziło przed badaniem analizę tego, czy nieletni nadaje się do tego, by przeprowadzić badanie z jego udziałem.

W Polsce brakuje wiarygodnych danych analitycznych dotyczących częstotliwości badania wariografem osób nieletnich.

_________